Uwłaszczenie to termin, który zwykle kojarzy się z historycznymi zmianami prawnymi wprowadzonymi na polskiej wsi przez zaborców. Warto jednak wiedzieć, że o uwłaszczeniu można mówić również na gruncie obecnie obowiązujących przepisów i procedur. Mowa o ustawie z początku lat 70., którą wprowadzono w celu uporządkowania skomplikowanej sytuacji własnościowej polskiej wsi. Ten akt prawny mimo formalnego uchylenia wciąż pozwala na uwłaszczenie, które może być w wielu przypadkach korzystnym rozwiązaniem. Odpowiadamy na pytanie, jakie skutki powoduje wspomniane uwłaszczenie, które należy odróżnić między innymi od zasiedzenia. Wyjaśniamy również, jakie w praktyce są dokumenty potrzebne do uwłaszczenia.
Uwłaszczenie - na czym polega i kiedy jest możliwe?
Starsi rodacy pamiętają jeszcze rewolucyjne zmiany prawne, jakie na wsi spowodowała ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. 1971 nr 27 poz. 250). Ten akt prawny miał uporządkować wielopokoleniowy nieład prawny na polskiej wsi. Wspomniany problem wynikał między innymi z faktu, że w dawnych czasach obrót nieruchomościami oraz transfer własności związany na przykład ze spadkami nie był tak sformalizowany jak obecnie i dość często nawet nie podlegał udokumentowaniu.
Ustawa z dnia 26 października 1971 roku wprowadziła rozwiązanie, na mocy którego nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolników stały się własnością aktualnych posiadaczy. Mówimy o samoistnych posiadaczach, którzy weszli w posiadanie nieruchomości na podstawie umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, dożywocia, zniesienia współwłasności, działu spadku albo innej umowy przenoszącej własność, która podobnie jak wcześniej wymienione została zawarta bez wymaganej prawem formy aktu notarialnego. Uwłaszczenie na podstawie przepisów z 1971 r. było niemożliwe w odniesieniu do gruntów Skarbu Państwa, obywateli państw obcych oraz związków wyznaniowych. Nieruchomości podlegające uwłaszczeniu musiały stanowić zorganizowaną część gospodarstwa rolnego (zobacz: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2008 r. - II CSK 119/08).
Nabycie gruntu poprzez uwłaszczenie stwierdzało prezydium powiatowej rady narodowej. Podjęcie decyzji było równoznaczne z wydaniem aktu własności ziemi. Ten dokument stanowił później podstawę do wpisu własności w księgach wieczystych oraz do uwzględnienia własności w ewidencji gruntów. W razie wątpliwości co do stanu prawnego, o uwłaszczeniu rozstrzygała powiatowa komisja do spraw uwłaszczenia oraz wojewódzka komisja do spraw uwłaszczenia (jako organ odwoławczy).
Warto wiedzieć, że ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych została uchylona wraz z dniem 6 kwietnia 1982 r. Jednakże przepisy uchylające potwierdziły, że pozostała w mocy nabyta na podstawie tego aktu prawnego własność nieruchomości. Ponadto dalsze rozpoznawanie spraw o stwierdzenie nabycia na podstawie tej ustawy własności nieruchomości (uwłaszczenie) zostało przekazane sądom. Przypomnijmy, że wcześniej uwłaszczenie należało do kompetencji powiatowych rad oraz komisji uwłaszczeniowych.
Uwłaszczenie na podstawie starych przepisów wymaga dowodu
Pomimo uchylenia ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych w dalszym ciągu można wnioskować o stwierdzenie nabycia nieruchomości rolnych na jej podstawie. Taka możliwość dotyczy wyłącznie nieruchomości stanowiących część gospodarstw rolnych. Z drugiej strony, wniosek o uwłaszczenie (stwierdzenie nabycia własności) jest wolny od opłat, co stanowi przewagę względem instytucji zasiedzenia. Wspomniany wniosek uwłaszczeniowy składa się do sądu rejonowego właściwego dla miejsca położenia nieruchomości.
W celu sprawdzenia, na jakich zasadach wciąż możliwe jest uwłaszczenie, a raczej stwierdzenie wcześniejszego uzyskania własności, trzeba sięgnąć do tekstu ustawy z dnia 26 października 1971 r. Ten akt prawny wskazuje, że w razie niespełnienia podstawowego warunku związanego z wcześniejszym zawarciem niedostatecznie udokumentowanej umowy, uwłaszczenie dotyczyło również osób, które wraz z dniem wejścia w życie przepisów (4 listopada 1971 r.) były samoistnymi posiadaczami nieruchomości nieprzerwanie od pięciu lat. W razie uzyskania posiadania związanego ze złą wiarą, analogiczny termin ulegał wydłużeniu do dziesięciu lat.
Powyższe informacje sugerują, że w czasie postępowania przed sądem potwierdzającego wcześniejsze uwłaszczenie należy udowodnić wystąpienie jednej z powyższych okoliczności:
- posiadania przez osobę uważającą się za właściciela lub jej poprzedników danej nieruchomości na dzień 4 listopada 1971 roku jeśli podstawą była zawarta wcześniej umowa bez odpowiedniej formy (np. umowa darowizny przygotowana bez udziału notariusza)
- samoistnego i nieprzerwanego posiadania (w razie braku umowy przenoszącej własność) danej nieruchomości przez 5 lat lub 10 lat wstecz licząc od dnia 4 listopada 1971 r. (termin jest zależny od tego, czy można wykazać dobrą wolę ówczesnego posiadacza)
Osoba zamierzająca udowodnić, że faktycznie miało miejsce samoistne posiadanie powinna przedstawić dowody potwierdzające władanie nieruchomością jak właściciel. Samoistnym posiadaczem zgodnie z artykułem 336 kodeksu cywilnego jest bowiem ten, kto włada daną rzeczą jak właściciel, czyli np. wykonuje prace remontowe. Dodatkowym wymogiem uwłaszczenia jest status rolnika, którym posiadacz mógł się wykazać w dniu 4 listopada 1971 roku. Mowa o posiadaniu kwalifikacji rolniczych o charakterze teoretycznym albo praktycznym i/lub prowadzeniu gospodarstwa rolnego - niekoniecznie traktowanego jako jedyne źródło utrzymania. Ze względu na upływ dość długiego czasu, udowodnienie sytuacji faktycznej z lat 60. i 70. bywa stosunkowo trudne - zwłaszcza w razie braku odpowiednich dokumentów. Często wykorzystywane bywają zeznania świadków mogących potwierdzić, że dana osoba władała nieruchomością wchodzącą w skład gospodarstwa rolnego jak właściciel.
Jakie są dokumenty potrzebne do uwłaszczenia?
Wszystkie osoby zainteresowane korzyściami, jakie zapewnia gruntowe uwłaszczenie powinny przede wszystkim gruntownie przeszukać rodzinne archiwa w poszukiwaniu dokumentów, które mogą stanowić dowód przed sądem. Chodzi nie tylko o ewentualne umowy zawarte bez dochowania formy aktu notarialnego. Na uwagę zasługują wszelkie dokumenty potwierdzające dokonywanie remontów oraz inne przejawy władania nieruchomością tak jak właściciel. W pewnych sytuacjach mogą je zastąpić zeznania świadków. Obowiązkowym elementem dokumentacji są z kolei takie dokumenty jak aktualny odpis z księgi wieczystej lub zaświadczenie o braku księgi wieczystej, wypis z ewidencji gruntów oraz kopia mapy ewidencyjnej z klauzulą dotyczącą wpisów w księdze wieczystej. Wszystkie wymienione dokumenty stanowią załączniki do wniosku o uwłaszczenie.
Warto wiedzieć, że wniosek o uwłaszczenie bardziej poprawnie jest nazywany wnioskiem o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości w drodze uwłaszczenia. Na podstawie takiego wniosku sąd nie może stwierdzić zasiedzenia jeśli nie zachodzą przesłanki do uwłaszczenia. Podobne zastrzeżenie dotyczy wniosku o stwierdzenie zasiedzenia, który z kolei nie może być podstawą dla uwłaszczenia. Wnioskodawca na podstawie własnej decyzji lub pouczenia przez sąd może natomiast zmienić wniosek z uwłaszczeniowego na zasiedzeniowy i odwrotnie. Istnieje też możliwość zgłoszenia alternatywnego żądania. Mowa o stwierdzeniu przez sąd nabycia własności przez zasiedzenie lub uwłaszczenie (zobacz: B. Jeżyńska, P. Mikołajczyk, A. Oleszko, Tytuły prawne uwłaszczenia nieruchomości rolnych, St.Iur.Agraria 2002, nr 3, s. 301-319). Odpowiednie postanowienie sądu w tej sprawie będzie podstawą dla wpisu własności w księdze wieczystej.
