Można przypuszczać, że bardzo wielu Polaków wie o znaczeniu Konstytucji jako najważniejszego źródła prawa. Oprócz ustawy zasadniczej, mamy jeszcze inne akty prawne, które posiadają swoją hierarchię. Warto wyjaśnić, jak wygląda taka hierarchia aktów prawnych, bo wiedza na ten temat nie jest powszechna. Wbrew pozorom, informacje o znaczeniu różnych aktów prawnych nie są teoretyczne i bezużyteczne dla zwykłego Kowalskiego. Taka osoba powinna np. wiedzieć, jak wygląda wzajemny stosunek ustawy i rozporządzenia, bo może być to ważne w kontekście jakiejś prywatnej sprawy (np. karnej, cywilnej lub rodzinnej). Nasz artykuł mówi nie tylko o tym, jak wygląda hierarchia aktów prawnych. Ogólnie wyjaśniamy również tzw. reguły kolizyjne pomiędzy różnymi przepisami.
Hierarchia aktów prawnych zaczyna się od najbardziej ogólnych
Nasz artykuł równie dobrze mógłby mieć tytuł pytający o to, jakie są źródła prawa w Polsce. Warto wiedzieć, że w przeciwieństwie do krajów anglosaskich, gdzie dominuje prawo precedensowe (ang. common law), Polska cechuje się systemem prawa stanowionego. Jest to sytuacja typowa dla wszystkich krajów Europy kontynentalnej. Prawo stanowione cechuje się decydującą rolą uchwalonych aktów prawnych, a nie wcześniejszych precedensów sądowych (kluczowych wyroków). Po opuszczeniu Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię, jedynie Irlandia pozostaje krajem UE z systemem prawa precedensowego.
Wróćmy jednak do Polski, gdzie jak wiadomo najważniejszym aktem prawnym jest Konstytucja RP z 1997 roku. Jej sformułowania wyznaczają najważniejsze zasady działania państwa i dlatego są bardzo ogólne. Kolejne miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmują ratyfikowane umowy międzynarodowe. Hierarchia aktów prawnych ze względu na przynależność Polski do UE uwzględnia też rozporządzenia, decyzje i dyrektywy Unii Europejskiej. Z ustawodawstwem unijnym muszą być zgodne m.in. ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy jako akty prawne niższego rzędu. Wspomniane rozporządzenia z mocą ustawy to szczególna forma aktów prawnych, które wydaje Prezydent RP w czasie stanu wojennego (jeśli nie może zebrać się Sejm).
Zwykłe rozporządzenie ma jedynie rolę wykonawczą dla ustawy
Natomiast zwykłe rozporządzenia plasują się niżej od ustaw, gdyż stanowią dla nich akty wykonawcze i określają najbardziej szczegółowe aspekty prawa obowiązującego na terenie całej Polski. Przykładem rozporządzenia do ustawy jest Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie wydane na podstawie art. 7 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane.
Hierarchia aktów prawnych uwzględnia również akty prawa miejscowego, które lokują się jeszcze niżej od rozporządzeń i obejmują tylko wybrany obszar kraju. Przykładem może być Uchwała nr LVI/1751/2021 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 18 listopada 2021 r. w sprawie określenia wysokości stawek podatku od nieruchomości na 2022 rok. Akty prawa miejscowego oczywiście nie mogą być sprzeczne z ustawami oraz innymi aktami wyższego rzędu. Opisywana hierarchia aktów prawnych w Polsce cechuje się tym, że akty niższego rzędu muszą zachowywać zgodność z tymi bardziej ważnymi i ogólnymi.
Uwaga: późniejsze przepisy nie zawsze uchylają wcześniejsze
Czasem może się okazać, że dwa akty prawne zawierają przepisy dotyczące tej samej kwestii. Przykładem są zasady wypowiedzenia umowy najmu lokalu mieszkalnego, które prezentuje zarówno kodeks cywilny, jak i ustawa o ochronie praw lokatorów. W takiej sytuacji, trzeba posłużyć się regułami kolizyjnymi. Pierwsza z nich mówi, że norma szczególna uchyla normę generalną. Zatem przepisy ustawy o ochronie praw lokatorów dotyczące najmu mieszkania należy traktować jako uchylające zasady z kodeksu cywilnego (w razie różnego uregulowania tych samych kwestii). Ustawa o ochronie praw lokatorów ma bowiem charakter prawa szczegółowego.
Inna reguła kolizyjna potwierdza, że hierarchia aktów prawnych ma znaczenie, gdyż norma wyższa (np. z ustawy) uchyla tę znajdującą się w akcie niższego rzędu. Mimo wymogu zachowania zgodności w ramach całego systemu prawnego, zdarzają się kolizje np. pomiędzy ustawami i rozporządzeniami lub aktami prawa miejscowego. Inna reguła kolizyjna wskazuje, że przepisy późniejsze uchylają te wcześniejsze (w zakresie kolizji prawnej). Taka zasada nie obowiązuje jeśli wcześniejszy przepis jest wyższy w hierarchii (pochodzi z ważniejszego aktu prawnego) lub ma charakter szczegółowy.
