Osoby starsze ze względu na swój stan zdrowia fizycznego i psychicznego czasem nie są zdolne do samodzielnej egzystencji. W kontekście odpowiedzi na tytułowe pytanie (Opiekun prawny osoby starszej - kiedy będzie konieczny?), szczególnie istotna jest psychiczna kondycja seniora. Problemy z samodzielnym i świadomym kierowaniem swoim postępowaniem są bowiem przesłanką do całkowitego ubezwłasnowolnienia danej osoby. Wspomniane ubezwłasnowolnienie uzasadnia z kolei powołanie przez sąd przedstawiciela działającego jako opiekun prawny osoby starszej. Postanowiliśmy wyjaśnić, jakie funkcje pełni taka osoba. Ważną kwestią jest również jej ewentualne wynagrodzenie. Na wstępie warto jednak wytłumaczyć, jaki będzie status osoby ubezwłasnowolnionej w kontekście zdolności do dokonywania czynności prawnych.
Ubezwłasnowolniony całkowicie ma status małego dziecka
Informacji o tym, jakie konsekwencje niesie ubezwłasnowolnienie trzeba poszukiwać w kodeksie cywilnym (KC). Ta jedna z najważniejszych ustaw wskazuje, że zdolności do czynności prawnych nie mają osoby poniżej lat trzynastu, a także osoby w starszym wieku, które zostały całkowicie ubezwłasnowolnione. W przypadku osób o wieku przekraczającym 13 lat, przesłanką ubezwłasnowolnienia całkowitego jest sytuacja uniemożliwiająca kierowanie swoim postępowaniem. Taka sytuacja może wynikać z choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych (np. pijaństwa lub narkomanii).
W praktyce osoba ubezwłasnowolniona całkowicie posiada bardzo podobny status prawny jak dziecko nieprzekraczające 13 roku życia. Brak zdolności do czynności prawnych skutkuje bowiem bezwzględną nieważnością dokonywanych transakcji i oświadczeń woli. Wyjątek dotyczy czynności związanych z drobnymi sprawami życia codziennego, o ile nie niosą one rażącego pokrzywdzenia osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej. Opisywane zasady tłumaczą, dlaczego opiekun prawny osoby starszej (całkowicie ubezwłasnowolnionej) jest potrzebny. Warto pamiętać, że ubezwłasnowolnienie nie pozbawia żadnej osoby zdolności prawnej, czyli możliwości występowania jako podmiot w stosunkach prawnych. Zgodnie z artykułem 8 KC, począwszy od momentu urodzenia każdy człowiek ma zdolność prawną.
Opiekun prawny osoby starszej to zwykle ktoś bardzo bliski
Dalsze informacje o tym, jak funkcjonuje opiekun prawny osoby starszej znajdziemy w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (KRiO). Wspomniana ustawa wskazuje, że do opieki nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną (najczęściej starszą) stosuje się przepisy KRiO dotyczące opieki nad małoletnim. Kodeks rodzinny i opiekuńczy mówi też, że sąd w ramach decyzji o wyznaczeniu opiekuna prawnego dla seniora musi brać pod uwagę stopień pokrewieństwa. Jeżeli dobro ubezwłasnowolnionego nie wskazuje inaczej, to opiekun prawny osoby starszej powinien być jej współmałżonkiem. W razie braku żony lub męża, takim opiekunem prawdopodobnie zostanie ustanowiony rodzic. W dalszej kolejności, brana pod uwagę będzie inna osoba krewna lub bliska. Ostatecznym kryterium jest jednak zdolność do należytego sprawowania funkcji opiekuna prawnego (zobacz Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 października 2000 roku w sprawie o sygnaturze akt IV CKN 1628/00).
Opiekun prawny osoby starszej lub innej osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej na pewno nie może być pozbawiony zdolności do czynności prawnych i/lub praw publicznych. Dyskwalifikujące jest także pozbawienie władzy rodzicielskiej oraz prawomocne skazanie za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec innej osoby. Sąd nie wskaże danego kandydata jako opiekuna prawnego seniora również jeśli będzie miał wątpliwości co do rzetelności i zaangażowania.
Opiekun prawny osoby starszej może być wynagrodzony
Bliski wyznaczony jako opiekun prawny osoby starszej powinien nie tylko sprawować faktyczną pieczę nad seniorem. Wymagane jest także dopełnienie pewnych obowiązków formalnych. Zaliczamy do nich sporządzenie wstępnego inwentarza majątku podopiecznego oraz składanie do sądu opiekuńczego przynajmniej corocznych sprawozdań dotyczących sytuacji ubezwłasnowolnionej osoby oraz jej majątku. Przedstawienie sądowi inwentarza majątkowego (w ramach aktualizacji) jest konieczne również w razie nabycia majątku przez podopiecznego. Najczęściej chodzi o spadek.
Wszystkie wymienione wcześniej obowiązki opiekuna prawnego mogą wiązać się z jego wynagrodzeniem. Sąd opiekuńczy na żądanie ma prawo przyznać opiekunowi pewną kwotę w ramach jednorazowego lub okresowego świadczenia. Jednorazowe wynagrodzenie jest przyznawane w dniu ustania opieki lub zwolnienia z niej opiekuna (np. będącego konsekwencją złego stanu zdrowia). Źródłem wynagrodzenia opiekuna powinien być majątek podopiecznego albo jego dochód (związany chociażby z emeryturą). Jeśli podopieczny nie ma dostatecznego majątku oraz dochodów, opiekun prawny osoby starszej zostanie wynagrodzony ze środków publicznych.
