Generalnie rzecz ujmując, prawo spadkowe jest dość trudne i niezrozumiałe dla wielu osób. Pewne kwestie od lat są błędnie postrzegane przez sporą grupę rodaków. Przykładem może być rozgraniczenie pomiędzy wydziedziczeniem oraz tzw. wyłączeniem od dziedziczenia. W przypadku wydziedziczenia, jeden z bliskich krewnych traci prawo do części spadku oraz zachowku. Natomiast samo wyłączenie od dziedziczenia stanowiące częstsze rozwiązanie pozwala otrzymać zachowek osobie niewymienionej w testamencie jako spadkobierca. Pojawia się jednak pytanie, czy zachowek powinien również uwzględniać wartość nieruchomości objętej dożywociem. W Internecie dość często bywają zadawane pytania o ważną kwestię, jaką jest umowa darowizny z dożywociem a zachowek. Wyjaśniamy, czy taka umowa chroni nowego właściciela nieruchomości przed roszczeniem o zachowek (po śmierci spadkodawcy).
Umowa darowizny z dożywociem a zachowek - nazwy są ważne
Jeszcze przed zaprezentowaniem szczegółowych rozważań prawnych, warto zwrócić uwagę, że sformułowanie pojawiające się w tytule tego artykułu (Umowa darowizny z dożywociem a zachowek) jest typowo potoczne. Postanowiliśmy go użyć, ponieważ wiele osób korzystających z wyszukiwarki internetowej wpisuje właśnie taką frazę. Trzeba jednak wiedzieć, że specjalista prawny na pewno nie użyłby sformułowania „umowa darowizny z dożywociem”. Darowizna jest bowiem umową nieodpłatną, co potwierdza artykuł 888 kodeksu cywilnego. Czytamy w nim, że darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego (kosztem swego majątku).
Dożywocie ma natomiast zupełnie inną formę. Różni się ono od darowizny nieruchomości tym, że osoba przekazująca daną nieruchomość (tzw. dożywotnik) może liczyć na dożywotnią opiekę. Można zatem powiedzieć, że umowa dożywocia ma charakter ekwiwalentny. Innymi słowy, opieka nad dożywotnikiem stanowi wynagrodzenie za przekazanie nieruchomości. W przypadku darowizny, majątek zostaje natomiast przekazany „za darmo”. Ma to duże znaczenie również w kontekście zachowku.
Wyroki sądów potwierdzają brak zachowku od umowy dożywocia
W ramach odpowiedzi na tytułowe pytanie (Umowa darowizny z dożywociem a zachowek - trzeba płacić?), na pewno warto odwołać się do orzecznictwa sądów. Jest to ważna kwestia, ponieważ część kodeksu cywilnego dotycząca zachowku nie mówi nam nic o stosunku roszczenia obejmującego zachowek do umowy dożywocia. Jednak stanowisko sądów w tej sprawie od dawna jest niezmienne. Jako przykład można podać Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 października 2013 r. (sygnatura akt I ACa 1068/13). Czytamy w nim, że: „dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną i również przy literalnym ujmowaniu darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku nie może ona mieć znaczenia z tego punktu widzenia”. Zatem dożywocie nie powiększa kwoty zachowku.
W świetle powyższych informacji można stwierdzić, że zachowek stanowi rozwiązanie korzystne ze spadkowego punktu widzenia. Wartość nieruchomości przekazanej w zamian za opiekę nad seniorem nie będzie bowiem wpływała na wysokość uzasadnionego roszczenia o zachowek. W przypadku darowizny nieruchomości (również ze służebnością mieszkania), takie roszczenie obejmujące również wartość nieruchomości prawdopodobnie się pojawi. Krewny seniora powinien zatem zastanowić się, czy w zamian za obciążenie obowiązkiem opieki (którą tak czy inaczej by sprawował) warto uwolnić się od wyższych roszczeń dotyczących zachowku. Pośrednim wariantem między zwykłą darowizną i dożywociem jest darowizna nieruchomości ze służebnością mieszkania. Wspomniana służebność obniża bowiem wartość zachowku.
Charakter podpisywanej umowy nie może wzbudzać wątpliwości
Wszyscy czytelnicy szukający odpowiedzi na tytułowe pytanie (Umowa darowizny z dożywociem a zachowek - trzeba płacić?) powinni również wiedzieć, że bardzo ważną kwestią jest konstrukcja umowy jednoznacznie wskazująca na jej charakter. W praktyce zdarzały się już bowiem roszczenia krewnych kwestionujące zawartą umowę jako dożywocie. Takie próby udowodnienia, że umowa miała jednak charakter darowizny (z ewentualną służebnością mieszkania) były oczywiście podyktowane chęcią otrzymania wyższego zachowku.
Jako przykład potwierdzający możliwość skutecznego zakwestionowania charakteru umowy, warto podać sprawę, której dotyczył Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7 lipca 2020 r. (sygn. akt I ACa 763/19). We wspomnianym orzeczeniu, sąd apelacyjny uznał wbrew twierdzeniom pozwanej, że zawarta umowa nie miała charakteru dożywocia. Taka decyzja sądu wpłynęła na wysokość zachowku należącego się powódce. Pomoc w sprawach spadkowych ze strony dobrego prawnika (np. dobrego prawnika Warszawa) i kompetentnego notariusza na pewno zapobiegnie podobnym problemom oraz konieczności zapłacenia wyższego zachowku.
